Wednesday 6 September 2017

दहशतवादाचा नवा चेहरा



       इराकमधील मोसुल शहर 'आयसिस'च्या ताब्यातून घेतल्यानंतर आता 'आयसिस'ची स्वयंघोषित राजधानी असलेल्या सीरियातील रक्का शहराला वेढा पडला आहे. 'आयसिस'च्या ताब्यातील प्रदेश झपाट्याने कमी होत असताना, आता थेट बालेकिल्ल्यात होणारी पीछेहाट या दहशतवादी गटाचे मनोधैर्य कमी करत आहे. मोसुल आणि रक्का शहरात मरण पावलेल्या आणि जिवंत असलेल्या सामान्य नागरिकांची, सैनिकांची तसेच दहशतवाद्यांच्या संख्येची नक्की मोजमाप नाही. मात्र, या दोन्ही शहरातील विस्थापितांचा आकडा काही लाखांवर आहे. या विस्थापितांसोबतच दहशतवादी युरोपमध्ये जाऊन तेथील तरुणांना हाताशी धरून 'स्लिपर सेल'ची ताकद वाढवत असल्याचे दिसत आहे. यामध्ये 'आयसिस'ची खिलाफत स्थापन करू पाहणाऱ्या अरबेतर, परदेशी युवकांची-युवतींची संख्या जास्त आहे. कमी पैशात आणि कमी साधनसामुग्रीच्या आधारे हल्ले करण्याची सूचना 'आयसिस'च्या अबू मोहम्मद अल-अदनानीने केली होती. २०१६मध्ये अलेप्पोत त्याचा काटा काढल्यानंतर सुद्धा त्याच्या विचारांच्या आधारे हल्ले केले जात आहेत. युरोपमधील ताज्या हल्ल्यांनी हे अधोरेखित केले आहे.

अस्थिर सीरियातील पेच सुटण्याची परिस्थिती दिसत नाही. आपल्या हत्यारबंद विरोधकांना पुरून उरत सीरियाचे अध्यक्ष बशर अल-असद यांनी रशिया, इराण आणि हेजबोल्लाह यांच्या मदतीने आपली खुर्ची राखली आहे. अमेरिका, सौदी आणि तुर्कस्तान या विरोधकांच्या पाठीशी होते. गेल्या महिन्यात ट्रम्प प्रशासनाने असद यांच्या विरोधकांना रसद पुरवण्याचा कार्यक्रम गुंडाळण्याचे ठरवले. असे करून त्यांनी असद विरोधकांची पार हवा काढून टाकली आहे. हे करत असतानाच, ट्रम्प सरकारचा असद यांच्याप्रती मावळत असलेला विरोध हा सीरियाच्या प्रश्नाबाबत रशियासाठी अनुकूल आहे. या सगळ्या गोंधळात सीरियातील अल-कायदा जोर धरू पाहत आहे. गेल्या महिन्यात सीरियात 'अल-कायदा'चे प्रतिनिधीत्व करू पाहणारी 'हयात तहरीर अल-शम' या दहशतवादी गटाने आपला विरोधी गट 'अहरार अल-शम'चा पराभव केला. 'हयात तहरीर'च्या वायव्य सीरियातील इदलीब प्रांतावर मोठा प्रभाव आहे. 'हयात तहरीर' हा पाच छोट्या दहशतवादी गटांची मोट बांधलेला गट आहे. 'हयात तहरीर'चे म्होरके जरी 'अल-कायदा'शी असलेले आपले नाते उघडपणे मान्य करत नसले तरी या गटाची विचारधारा 'अल-कायदा'कडे झुकणारी आहे. 'जब्हत अल-नुस्रा' गुंडाळून स्थापन केलेली 'जब्हत फतेह अल-शम' आणि त्यांनंतर स्थापित झालेली 'हयात तहरीर' असा 'अल-कायदा'चा सीरियातील प्रवास आहे. 'हयात तहरीर'चा म्होरक्या अबू मोहम्मद अल-जोलानी हा देखील पूर्वाश्रमीचा 'अल-कायदा'चा कार्यकर्ता आहे. 'आयसिस'च्या अतिहिंसक कृत्यांच्या तुलनेत आपली कार्यपद्धत मवाळ असल्याचे दर्शवण्यात 'अल-कायदा' यशस्वी ठरली आहे. धिम्यागतीने, संयम राखत, स्थानिक गटांना आपल्या कवेत घेत पसरवलेली विचारसरणी ही 'अल-कायदा'ची कार्यपद्धत राहिली आहे. सीरिया आणि इराकमध्ये 'आयसिस'चा बोलबाला आणि 'आयसिस'शी युद्ध सुरु असताना, 'अल-कायदा'चे नेते आपले जाळे विणत होते असे आता दिसते. ओसामा बिन लादेननंतर हा दहशतवादी गट संपला असे म्हणणे चुकीचे ठरेल इतका प्रभाव आणि ताकद 'अल-कायदा' आज राखून आहे. सीरियात सुरु असलेल्या गोंधळात बेमालूमपणे या गटाने कात टाकली आहे. सातत्याने विकसित होणे हा या संघटनेचा पाय राहिला आहे. 'आयसिस' हा 'अल-कायदा'तुन फुटून स्थापन झालेला दहशतवादी गट आहे. मात्र, या गटाशी फारकत घेत, 'अल-कायदा'ने 'आयसिस'च्या कृत्यांचे कधीच समर्थन केले नाही. 'अल-कायदा'चा प्रमुख अयमान अल-जवाहिरी आणि 'आयसिस'चा अबू बकर अल-बगदादी यांच्यातून विस्तव जात नसल्याचे जाणकार सांगतात. मोसुल आणि रक्का ही 'आयसिस'च्या दृष्टीने दोन मोठी आणि महत्त्वाची शहर आहेत. या शहरांसाठीची लढाई सुरु असताना देखील अल-बगदादी आपले मौन राखून आहे. तो मारला गेल्याची शक्यता नाकारता येत नाही. गेले दीड वर्ष त्याची सगळीकडे असलेली अनुपस्थिती, खासकरून मोसुल आणि रक्काच्या लढाईत 'आयसिस'चे दहशतवादी लढत असताना त्यांना स्फुरण चढेल असा कुठलाही संदेश त्याने न दिल्याने 'आयसिस'मध्ये मरगळ आल्याचे आता बंदिवासात पडलेले काही 'आयसिस'चे दहशतवादी कबूल करतात. वरिष्ठ पातळीवरच्या लोकांकडून कुठलीच हालचाल वा कार्यक्रम न मिळाल्यामुळे आता उरलेले 'आयसिस'चे तरुण इतर गटांमध्ये चूल मांडू शकतात. ओसामा बिन लादेनचा मुलगा हमझा बिन लादेन आता 'अल-कायदा'मध्ये सक्रियपणे काम पाहू लागला असताना, आपला वैरी गट असलेल्या 'आयसिस' किंवा अल-बगदादीबद्दल त्याने अवाक्षर काढले नाहीये. त्याचा हा चाणाक्षपणा 'आयसिस'च्या उरलेल्या दहशतवाद्यांना 'अल-कायदा'चे दार त्यांच्यासाठी किलकिले असल्याचा संदेश देतो. व्यापक भरती, संयम आणि योग्य वेळी विरोधी गटांची स्पर्धा कमी केल्यामुळे 'अल-कायदा' स्वतःचे पुनरुज्जीवन करण्याच्या मार्गावर असल्याचे स्पष्टपणे दिसते. सीरियासोबतच येमेन, सोमालिया आणि पश्चिम आफ्रिकेत 'अल-कायदा'ला मोठे समर्थन आहे. गटातटांमध्ये 'अल-कायदा'च्या विचारांचा प्रभाव आणि जिहादची हाळी हे चांगले संकेत देत नाही. 


नवनवीन क्लुप्त्या आणि दहशतवादाच्या परिमाणाचे सर्व आडाखे तोडून नवे रूप धारण करणाऱ्या सांप्रत काळातील दहशतवादाला चाप लावणे त्यामुळेच तितकेसे सोपे नाही. राजकीय स्वार्थासाठी कित्येक दशक दहशतवाद पोसत ठेवणे हे दहशतवादाचा पडद्यामागून अथवा थेट पुरस्कार करणाऱ्या घटकांच्या आणि देशांच्या अंगाशी अनेकदा आले आहे. झपाट्याने बदलणाऱ्या सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीत दहशतवाद देखील तितक्या जास्त गतीने कात टाकत असताना अश्या वैचारिकतेला पाठिंबा देणे येत्या काळात जड जाईल. संघटित, योजनाबद्ध दहशतवादासोबतच आता कमी संख्याबळावर चालणारा दहशतवाद वाढीस लागतो आहे. त्याचे परिणाम आपण पश्चिम आशियाबरोबरच आता युरोपमध्ये सर्रास पाहतो आहे. धोक्याच्या या घंटेकडे दुर्लक्ष करणे युरोपमधील प्रगत देशांची डोकेदुखी ठरत आहे. भविष्यात, हे जटिल वास्तव स्विकारत आणि त्याचे भान राखत या नवनव्या दहशतवादी गटांशी आणि प्रामुख्याने त्यांच्या वैचारिकतेशी दोन हात करावे लागतील.


                                                                                                                                                  - वज़ीर

हा लेख, शुक्रवार दिनांक २५ ऑगस्ट २०१७ च्या 'सकाळ' च्या संपादकीय पानावर (पान १२) छापण्यात आला.